جهاد سازندگی در کشاکش با قفس آهنین بوروکراسی مدرن در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

جهاد سازندگی، پس از انقلاب اسلامی برای رفع محرومیت در روستاها و رونق کشاورزی شکل گرفت، اما غفلت از توجه به نظم اجتماعی و مبانی فلسفیِ حاکم بر آن، باعث شد تا در مدت کوتاهی تبدیل به وزارت‌خانه شود. هدف این مقاله، نشان‌دادن تمایز منطق سازمانی جهاد سازندگی از سازمان بوروکراتیک مدرن در سطح تحلیل نظم اجتماعی و مبانی فلسفی آن است. به‌این منظور در این مقاله با توجه به نظریۀ اجتماعی ماکس وبر و کارل مارکس، نشان داده شده که بوروکراسی مدرنِ غربی چه نسبتی با توسعۀ سرمایه‌داری غربی دارد. پس از آن، با نظر به مدرنیزاسیون یا تجدد اجباری رضاخان و برنامه‌های توسعۀ سرمایه‌داری پهلوی دوم، تاثیرات آن در توسعۀ بوروکراسی غربی در ایران بررسی شده است. در مرحلۀ بعد، با تعدیل نظریۀ داده‌بنیاد تحت تاثیر نظریۀ اجتماعی انقلاب اسلامی با روایت شهید مرتضی مطهری (ره)، مولفه‌های جهاد سازندگی از طریق کدگذاری باز، محوری و انتخابیِ کدهای 30 مصاحبه، احصاء شده و با مولفه‌های بوروکراسی رایج در دورۀ پهلوی مقایسه شده است. یافته‌های حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که غفلت از تحلیل جهاد سازندگی در سطح نظریۀ اجتماعی و مبانی فلسفی انقلاب اسلامی، باعث شد تا جهاد سازندگی در وزارت جهاد کشاورزی استحاله شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Constructive Jihad in the struggle with the iron cage of modern bureaucracy in Iran

نویسنده [English]

  • mohaamad reza ghaemi nik
Assistant Professor, Department of Social Sciences, Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]

Constructive Jihad was formed after the Islamic Revolution to eliminate poverty in the villages and promote agriculture,but neglecting to pay attention to the social order and the philosophical foundations governing it, caused it to become a ministry in a short period of time. The purpose of this article is to show the difference between the organizational logic of constructive jihad and the modern bureaucratic organization at the level of social order analysis and its philosophical foundations. In the following, according to the social theory of Max Weber and Karl Marx, it has been shown how modern western bureaucracy has a relationship with the development of western capitalism. After that, considering Reza Khan's forced modernization and Pahlavi II's capitalist development programs, its effects on the development of western bureaucracy in Iran have been examined. In the next step, referring to the social theory of the Islamic Revolution and its philosophical foundations, with the reading of Morteza Motahari, the components of Constructive Jihad were counted through open, central and selective coding of the codes of 30 interviews and compared with the common bureaucracy components in the Pahlavi period. The findings of the research show that neglecting the analysis of constructive jihad at the level of social theory and the philosophical foundations of the Islamic Revolution, caused the transformation of constructive jihad in the Ministry of Agricultural Jihad.

کلیدواژه‌ها [English]

  • constructive jihad
  • bureaucracy
  • Development of capitalism
  • social theory
ادیب نیشابوری، محمود (1396)، جهاد سازندگی، مصاحبه‌کننده: احمدیان، مکان مصاحبه: دفتر مجلۀ راه، تاریخ مصاحبه: 30/3/96.
ازکیا، مصطفی، غفاری، غلامرضا (1386)، جامعه‌شناسی توسعه، تهران: نشر کیهان.
استمپل، جان، دی (1387)، درون انقلاب ایران، ترجمۀ منوچهر شجاعی، چاپ دوم، تهران: مؤسسه خدماتی فرهنگی رسا.
اسحاقی، منیرکبری (1399)، جهاد سازندگی - پشتیبانی جنگ، مصاحبه‌کننده: فاطمه مهرابی، مکان مصاحبه: مؤسسه مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی مشهد، تاریخ مصاحبه: 3/12/1399.
اشرف، احمد (1359)، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران، تهران: انتشارات زمینه.
ایروانی، محمدجواد (1377)، نهادگرائی و جهادسازندگی، تهران: انتشارات وزارت جهادسازندگی.
آبراهامیان، یرواند (1376) مقالاتی دربارۀ جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ترجمۀ سهیلا ترابی، تهران: انتشارات شیرازه.
بنی‌هاشم، سید هاشم (1399)، فعالیت‌های جهاد سازندگی، مصاحبه‎کنندگان: محسن صمدی، آقای عرفانی؛ مکان مصاحبه: دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی؛ تاریخ مصاحبه: 27/3/1399.
جزایری، عبدالرحمن (1401)، رسم جهاد 2: تجربه های کار جمعی در پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد، تحقیق و تدوین، محمدرضا حسینی و علی مشایخی، تهران: دفتر مطالعات جبهۀ فرهنگی انقلاب اسلامی، انتشارات راه‌یار.
خرمشاد، محمدباقر و موسی نژاد، محمدجواد (1396)، دولت پهلوی، اصلاحات ارضی و نظریۀ توسعۀ روستو، فصلنامۀ علوم اجتماعی، سال 26، شمارۀ 76، صص 145-174.
دانایی‌فرد، حسن؛ باقری کنی، مصباح الهدی؛ حجازی فر، سعید (1394)، شناسایی مؤلفه‌های سازمان‌های فضیلت محور و جهادی؛ مورد پژوهش: کمیتۀ انقلاب اسلامی و جهاد سازندگی، نشریۀ مدیریت اسلامی، شمارۀ 93، صص 45-72.
داوریان، مهندس (1399)، تاریخ جهاد سازندگی، مصاحبه‌کننده: صمدی؛ مکان مصاحبه: دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی، تاریخ مصاحبه: 2/6/1399.
دشتی، سید محمدصادق (1399)، آقاصادق، روایتی از زندگی جهادگر شهید، سیدمحمدصادق دشتی، تحقیق و تدوین، محمدرضا حسینی، تهران: دفتر مطالعات جبهۀ فرهنگی انقلاب اسلامی، انتشارات راه‌یار.
راحلی، حسین؛ شکوری، علی (1387)، بررسی زمینه‌های حاکمیتی جهاد سازندگی و نقش این زمینه‌ها در دستاوردهای آن از تشکیل تا ادغام، 1380 – 1358، نشریۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی، شمارۀ 26، صص 95-116.
رجبی، علی (1399)، بهداشت و درمان در جهاد سازندگی، مصاحبه‌کننده: صمدی، مکان مصاحبه: دفتر مطالعات جبهۀ فرهنگی انقلاب اسلامی (حسینیۀ هنر)، تاریخ مصاحبه: یک‌شنبه 16/9/1399.
روح‌اللهی، مهدی، طباطبائیان، حبیب‌الله؛ منطقی، منوچهر؛ بامداد صوفی، جهانیار (1397)، الگوی شکل‌گیری نوآوری اجتماعی در جهاد سازندگی، نشریه مدیریت اسلامی، شمارۀ 103، صص 91-120.
ستاری، سجاد (1396)، فراسوی ریاضیات توسعه؛ چرخشی سوی الاهیات توسعه (اولویت متافیزیک توسعه بر فیزیک توسعه)، فصلنامۀ سیاستگذاری عمومی، دورۀ 3، شمارۀ 2، تابستان 1396، صص 9-27.
شمس‌آبادی، محمدرضا (1399)، خاکریز؛ دلهره‌های آخرین، زندگی‌نامۀ جهادگر شهید محمدرضا شس‌آبادی، تحقیق و تالیف، محمد اصغرزاده، تهران: دفتر مطالعات جبهۀ فرهنگی انقلاب اسلامی، انتشارات راه‌یار.
ظهوریان ابوترابی، میثم؛ مرتضوی، سعید؛ لگزیان، محمد؛ فراحی، محمدمهدی (1397)، کشف عوامل مؤثر بر استحالۀ نهاد جهاد سازندگی: تحلیل شبکه مضامین، نشریۀ مطالعات راهبردی بسیج، شمارۀ 78، صص 101-126.
ظهوریان ابوترابی، میثم؛ مرتضوی، سعید؛ لگزیان، محمد؛ فراحی، محمدمهدی (1397)، شناسایی مؤلفه‌های فرهنگ‌سازمانی جهادی باتکیه‌بر تجربۀ مدیران جهاد سازندگی، نشریۀ مدیریت اسلامی، شمارۀ 102، صص 152-186.
عابدزاده، مسعود (1395)، فعالیت‌های جهادسازندگی دهه 60 ایشان، مصاحبه‌کنندگان: محسن صمدی و احمدیان، مکان مصاحبه: خیابان فرهنگ تهران: تاریخ مصاحبه: 12/05/1395.
عظیمی، حسینعلی (1399)، رسم جهاد، تجربۀ کار جمعی در جهاد سازندگی، تحقیق و تدوین: علی مشایخی و محمدرضا حسینی، تهران: دفتر مطالعات جبهۀ فرهنگی انقلاب اسلامی، انتشارات راه‌یار.
عظیمی، فخرالدین (1374)، بحران دموکراسی در ایران، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی و بیژن نوذری، تهران: البرز.
علیایی، مجتبی (1399)، مروری بر جهاد سازندگی، مصاحبه‎کنندگان: محسن صمدی، علی‌اکبر عرفانی، شریعت‌احمدی، اکبری؛ مکان مصاحبه: دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی؛ تاریخ مصاحبه: 20/8/1399.
فقیهی، ابوالحسن (1400)، اداره و سیاست در ایران؛ مطالعۀ بروکراسی در بستر سیاست (1320-1357)، ترجمۀ مریم حیدری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فوران، جان (1380)، مقاومت شکننده، ترجمۀ احمد تدین، تهران: موسسۀ خدماتی فرهنگی رسا.
قایدعلی، حمیدرضا، سلیمی، غلامرضا (1399)، سیر تطور مدیریت جهادی در نهادهای انقلاب اسلامی (مطالعۀ موردی جهاد سازندگی)،  نشریۀ مدیریت و پژوهش‌های دفاعی، شمارۀ 90، صص 137-152.
قائدعلی، حمیدرضا، عاشوری، مهدی (1393)، مدیریت جهادی شیوه‌ای تحقق‌یافته از مدیریت اسلامی (مطالعۀ موردی جهاد سازندگی در دهۀ نخستین انقلاب اسلامی ایران)، نشریۀ مهندسی فرهنگی، شمارۀ 82، صص 67-83.
قنبری‌راد، افسانه (1399)، پشتیبانی جهاد سازندگی، مصاحبه‌کننده: خانم پادام، مکان مصاحبه: مدرسۀ مصلی‌نژاد، تاریخ مصاحبه:28/11/99.
کاتوزیان، محمدعلی (1390)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسلۀ پهلوی، ترجمۀ محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
کارشناس، مسعود (1382)، نفت، دولت و صنعتی‌شدن در ایران، مترجمان: علی‌اصغر سعیدی و یوسف حاجی‌عبدالوهاب، تهران: گام نو.
کچویان، حسین (1384)، توسعه سرابی ویرانگر، گفتمان توسعه هم سرنوشت با گفتمان تجدد است، نشریۀ راهبرد یاس، سال اول، شمارۀ سوم، صص 103-126.
لاب، اریک سندر (1396)، تاریخچۀ سازمانی جهاد سازندگی ایران از تاسیس تا نهادسازی (1358-1390)، ترجمۀ هادی جعفری و محسن جعفری، تهران: انتشارات دانشگاه جامع امام حسین (ع).
مارکوزه، هربرت (1388)،، خرد و انقلاب، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر ثالث.
مصلی‌نژاد، عباس (1393)، سیاست‌گذاری ساختار قدرت در ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مطهری، مرتضی (1380)، فلسفۀ تاریخ، ج3، منتشرشده در: مجموعه آثار شهید مطهری، ج15، قم: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی (1380)، نقدی بر مارکسیسم، منتشرشده در: مجموعه آثار شهید مطهری، ج13، قم: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی (1389)، فلسفۀ تاریخ، 4جلد، قم: انتشارات صدرا، چاپ هفدهم
میرزایی، حسین، فراهانی، غلامحسین؛ افشار، علیرضا (1399)، الگوی ‌پارادایمی‌ جهادسازندگی بر اساس گفتمان ولایت فقیه، قانون اساسی و تجارب نظام جمهوری اسلامی ایران، مجلۀ مطالعات بین رشته‌ای دانش راهبردی، شمارۀ 39، صص 93-120.
وبر، ماکس (1385)، اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری، ترجمۀ عبدالکریم رشیدیان، تهران: انتشارات آگه.
وبر، ماکس (1399)، دین، قدرت، جامعه، ترجمۀ احمد تدین، تهران: انتشارات هرمس.
هالیدی، فرد (1358)، دیکتاتوری و توسعه، ترجمۀ محسن یلفانی و علی طلوع، تهران: انتشارات علم.
Glaser, B. and Strauss, A. (1967), The Discovery of the Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, New York Press.
Hettne, BjÖrn (1995) Development Theory and the Three Worlds. Essex & New York: Longman Scientific & Technical.
Hirshman, A.D. (1981) Essays in Trespassing: Economics to Politics and beyond. Cambridge, Cambridge University Press.
Iran Almanac and Book of Facts (1975) Eco of Iran, Tehran, pp 107-140.
Keddi, Nikki R, (1988), Iranian Revolution in Comparative Perspective in Islam, Politics, and Social Movements, Edited by Edmund Burke and M. Lapidus, London: I.B.Tauris& Coltd.
Lefebvre, Henri (1968) The Sociology of Marx, trans, Norbert Guterman, New York: Partheon Books.
Marx, Karl (1976), Capital: A Critique of Political Economy, vol. 1, translated by Ben Fowkes, London, Penguin Books.
Neuman, Lawrence,(1997), Social research methods :qualitative and quantitative approaches, 3d. ed. Boston,Allyn and Bacon.
Powell, R. (1999) Recent trends in research: a methodological essay, Library and Information Science Research, Vol. 21 No. 1, pp 91-119.
Scott, William, G & Hart, David, k (1971) The Moral Nature of Man in Organization a Comparative Analysis, Academy of Management Journal, Number 14, pp 243-265.
Strauss, A. and Corbin, J. (1998) Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Technique (2nd Edition), Sage, Newbury Park, London.